10.Αναπαραγωγικές μήτρες -καλούπια

Αναπαραγωγικές μήτρες - καλούπια

Η σημαντικότερη πιστεύω ανακάλυψη αυτής της πρώιμης περιόδου του χαλκού - μετά την επεξεργασία, τον καθαρισμό του μεταλλεύματος και την χύτευσή του σε κοιλότητες - ήταν η δυνατότητα να αναπαράγουν μαζικά πολλά ίδια εργαλεία ή όπλα. Αυτό το κατάφεραν με την εξέλιξη της χύτευσης: από την κοιλότητα στο χώμα  προχώρησαν σε χύτευση μέσα σε  φορητή, αναπαραγωγική μήτρα - καλούπι.
  Μέχρι τότε, πιθανόν μόνο ο κεραμίστας μπορούσε να παράγει πολλαπλά. Πατώντας ένα αντικείμενο πάνω στον μαλακό πηλό είχε τη δυνατότητα μέσω του αποτυπώματός του να το αναπαράγει, έχοντας πρώτα ψήσει τον πηλό στη φωτιά ώστε να γίνει ανθεκτικός. Αυτή η γνώση και η εμπειρία καθιστούσαν την βοήθεια του κεραμίστα πολύ σημαντική στη φάση αυτή.
  Ο λιθοξόος επίσης, σκάλιζε  κοιλότητες σε  πέτρα (για  να δώσει σχήμα σε κεραμικά ή σε δέρματα), αλλά στην διαδικασία της χύτευσης η πέτρα δεν είχε μεγάλες αντοχές. Η υψηλή θερμοκρασία του χαλκού κατα τη χύτευση δημιουργούσε φθορές στην επιφάνεια της πέτρας

Ανοικτή κεραμική μήτρα

 Τα πρώτα καλούπια που κατασκευάστηκαν θα πρέπει να ήταν ανοικτά .Ο τεχνίτης είχε το λιωμένο χαλκό στο χωνευτήρι και το έχυνε στο καλούπι . Καθώς όμως ο χαλκός κρύωνε, αποκτούσε μία αρκετά ανώμαλη επιφάνεια (στην ανοικτή του πλευρά του καλουπιού) που δημιουργούσε δυσκολίες στην τελική επεξεργασία του εργαλείου.Κάποιος τεχνίτης πιθανόν σκεφθηκε  να καλύψει το καλούπι ,   με μία επίπεδη και ανθεκτική στη θερμοκρασία πλάκα .Ετσι ο λιωμένος χαλκός  χυνώταν μέσα στο κλειστό πλέον καλούπι από μια κωνική οπή που ανοιγόταν στο πάνω του μέρος .     Η πλάκα αυτή έπρεπε να έχει καλή επαφή στο χείλος του καλουπιού ,για   να μην χύνεται ο χαλκός έξω την στιγμή της χύτευσης.
    

                                           Χύτευση σε ανοικτή μήτρα - καλούπι, για σμίλη.

                



                


               Κλειστή μήτρα λίθινη




  Ο αφηγητής ανοίγει παρένθεση στο χρόνο για να περιγράψει την εξέλιξη της βασικότερης τεχνικής επεξεργασίας του χυτευμένου εργαλείου και θα επανέλθει.

                 
                              
                                                








         

9.Ο τόπος για το στήσιμο του καμινιού

Ήταν ένα ύψωμα ανοικτό και εκτεθειμένο στους βορειοδυτικούς ανέμους, με θέα το απέραντο Αιγαίο. Λίγο χαμηλότερα ανάβλυζε μια πηγή με άφθονο νερό που κατέληγε στη ρεματιά και από κει έφθανε ως τη θάλασσα. Σε μιά τέτοια τοποθεσία, σε κοντινή απόσταση από την πηγή, βρισκόταν και το έδαφος από  όπου  οι ντόπιοι έβγαζαν χαλκούχα πετρώματα. Όλα τα παραπάνω έκαναν το μέρος ιδανικό για το στήσιμο του καμινιού. Οι εργασίες για το πλάσιμο και την κατασκευή του καμινιού από τον κεραμίστα και το βοηθό του άρχιζαν νωρίς, με το πρώτο φως. Εκτός από το καμίνι έπρεπε να φτιάξουν με πηλό το "χωνευτήρι" καθώς και τα καλούπια μέσα στα οποία θα έχυναν το λιωμένο μέταλλο. Όσο έπλαθαν τον πηλό, το δυνατό αεράκι έφερνε τριμμένα άχυρα από το διπλανό κτήμα και έτσι τυχαία ανακατεύονταν στην όλη μάζα.
Μέχρι το βράδυ η δουλειά τους είχε τελειώσει. Άφησαν τα κομμάτια να στεγνώσουν, ώστε τις επόμενες μέρες να τα βάλουν στη φωτιά.Το επόμενο πρωινό καθώς τις μέρες που ακολούθησαν έκαναν κάποιες παρατηρήσεις.
Πρόσεξαν πως όπου ο πηλός είχε ανακατευτεί με άχυρο η επιφάνεια του δεν παρουσίαζε σκασίματα, ενώ όπου δεν υπήρχε άχυρο η επιφάνεια έκανε χαραγματιές.
Επίσης μετά από την ολοκλήρωση του καθαρισμού του μεταλλεύματος και την χύτευση των εργαλείων με χαλκό, είδαν ότι το χωνευτήρι που είχε στη μάζα του αρκετά άχυρα άντεξε περισσότερα λυωσίματα συγκριτικά με αυτό που η μάζα του είχε μόνον πηλό.
Ακόμα και σήμερα, το ανακάτεμα σπασμένων άχυρων ή ξεραμένων περιττωμάτων αλόγων ( ή φυτοφάγων ζώων) στη μάζα του πηλού με σκοπό την κατασκευή χωνευτηρίων χύτευσης, είναι μια πρακτική που εφαρμόζεται από τεχνίτες που ζούν σε περιοχές της Ασίας και της Αφρικής.

The copper smelting workshop at Chrysokamino:Recontructing the smelting process
Philip P. Betancourt.
Preliminary results from an experimental study of perforated copper- smelting shaft furnaces from Chrysokamino (Eastern Crete).
M. Catapotis,O.Pryce and Y. Bassiakos
Jewellery &silversmithing techniques C. Codiva (Ashanti casting).

8.Τα εργαλεία της φωτιάς -ο αυλός και το φυσερό

Εν τω μεταξύ, μια μικρή ομάδα 3-4 ατόμων από τους τεχνίτες που δούλευαν στο καμίνι έπαιρνε τον καθαρισμένο χαλκό από την βάση του καμινιού και ξεκινούσε την προετοιμασία για την διαδικασία της χύτευσής του. Έβαζαν τον χαλκό μέσα σε ένα ειδικά φτιαγμένο για χύτευση κεραμικό σκεύος (χωνευτήρι) και το τοποθετούσαν στο κέντρο του χώρου στον οποίο στη συνέχεια θα άναβαν τη φωτιά. Για να ανεβάσουν τη θερμοκρασία της φωτιάς πάνω από τους 1083  βαθμούς που χρειάζεται ο χαλκός για να λιώσει, φύσαγαν τη φωτιά με  αυλούς( πιθανώς ξύλινους και ίσως λόγω υλικού δεν έχουν βρεθεί) που στην άκρη τους είχαν λίθινα ή κεραμικά ακροφύσια.

Οι τεχνίτες θα πρέπει να φύσαγαν διαδοχικά ο ένας μετά τον άλλο σε κύκλο ώστε να διατηρούν τη φωτιά δυνατή.
Με το πέρασμα του χρόνου ανακάλυψαν πως ράβοντας το δέρμα των προβάτων με κατάλληλο τρόπο είχαν τη δυνατότητα να κατασκευάσουν έναν ασκό που μπορούσε να γεμίζει αέρα και με την  πίεση να τον βγάζει. Στην άκρη από την οποία έβγαινε ο αέρας προσάρμοσαν έναν αυλό και ένα κεραμικό ακροφύσιο και έτσι έφτιαξαν το φυσερό του σιδερά (που χρησιμοποιήθηκε μέχρι και τον 19ο αιώνα). Για να κρατιέται η φωτιά δυνατή θα πρέπει να χρησιμοποιούσαν εναλλάξ δύο φυσερά που μπορεί να τα δούλευαν με τα χέρια ή και με τα πόδια.

                                    Διπλό φυσερό που μπορούσε να δουλεύεται και με τα πόδια.

7.Το καμίνι που έλιωναν το μετάλλευμα

Την ίδια χρονική περίοδο, σε κάποιο άλλο τόπο, μπορεί να συνεργάστηκαν ο τεχνίτης που προσπαθούσε να λιώσει το μετάλλευμα, με τον κεραμίστα του οικισμού. Και πιθανόν προσπάθησαν  να φτιάξουν ένα μεγάλο, κοίλο, κεραμικό σκεύος, ώστε να έχουν την δυνατότητα να διατηρούν την θερμοκρασία ψηλά (πάνω από 1050 βαθμούς) για αρκετό χρόνο .(Μέχρι τότε τη διαδικασία για το λιώσιμο του μεταλλεύματος θα την έκαναν σε μια κοιλότητα στο χώμα) .Το σκεύος αυτό θα έπρεπε να επιτρέπει την εισαγωγή αέρα για να ανεβάζει την θερμοκρασία της φωτιάς. Κάπως έτσι δουλεύοντας μπορεί να έφτιαξαν το πρώτο καμίνι - κλίβανο που θα έμοιαζε με ανοικτό πιθάρι. Τα τοιχώματά του θα ήταν γεμάτα οπές ώστε να έχουν την δυνατότητα να φυσάνε με τα φυσερά τη φωτιά. Εσωτερικά,θα το γέμιζαν μάλλον με στρώσεις από κάρβουνα και θρυμματισμένο μετάλλευμα. Στον πάτο του σκεύους θα πρέπει να υπήρχε μία οπή απο την οποία θα έρεε το λιωμένο μέταλλο, ενώ στον πυθμένα θα μάζευαν τις σκωρίες που επέπλεαν στο λιωμένο μέταλλο.
Σήμερα η εύρεση σκωριών χαλκού  σε μια τοποθεσία αποδεικνύει την εύρεση και  επεξεργασία των μεταλλευμάτων του. Για λόγους πρακτικούς θα πρέπει να κάνανε όλη αυτή τη διαδικασία κοντά στα μέρη που εύρισκαν το μετάλλευμα.
.(Οι σκωρίες και η μεταλλουργία του χαλκού κατά την αρχαιότητα Α. Παπασταματάκη.  Δελτίο Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας)

Κάπως έτσι πιθανόν να ήταν το κεραμικό καμίνι για το λιώσιμο του μεταλλεύματος του χαλκού.

6.Ο θρυμματισμός του πετρώματος

Το μείγμα που έμενε μετά το λιώσιμο των πετρωμάτων ήταν ανακατεμένο και με άλλα υλικά, τα οποία δυσκόλευαν στην επεξεργασία του.¨Ηταν μία μάζα εύθραυστη και άμορφη. Πιθανόν μετά από πολλές δοκιμές παρατήρησαν πως όταν το πέτρωμα ανακατευόταν με περισσότερα κάρβουνα τότε παρελάμβαναν στον πάτο της φωτιάς ένα πιο ομοιογενές υλικό. Μπορούσαν να το ξαναλιώσουν όσες φορές ήθελαν χωρίς αυτό να αφήνει πολλά κατάλοιπα (σκωρίες). Κάπως έτσι μπορεί να ανακάλυψαν την τέχνη του καθαρισμού του μεταλλεύματος, την μεταλλουργία.
 Στη συνέχεια, όταν χρειάστηκε να επαναλάβουν τη διαδικασία πολλές φορές κατάλαβαν πως όταν το μετάλλευμα ήταν σπασμένο σε μικρά κομμάτια τότε ανακατευόταν καλύτερα με τα κάρβουνα και έλιωνε ευκολότερα στη φωτιά.

Θρυμματισμός μεταλλεύματος με κόπανο (πιθανόν λίθινο).

5.Τα ύλικά που έλιωναν στη φωτιά-μέταλλα

   Οι διαδρομές πισωγυρίζουν στον υποθετικό χρόνο και βρίσκονται κάπου στις Νεολιθικές  Κυκλάδες. Αναζητούν τις τοποθεσίες στις οποίες βρέθηκαν τα πρώτα αντικείμενα από χαλκό ή άργυρο. Και όσο κρατάει το ταξίδι, ο νούς αναζητά τα χρόνια των μεγάλων αλλαγών, τότε που ο νεολιθικός τεχνίτης ανακάλυψε όλες αυτές τις καινούργιες πρακτικές.
Φαντάζομαι μια εικόνα, ένα περιβάλλον, όπου μέσα στον κύκλο μιας δυνατής φωτιάς (που μπορεί να προκλήθηκε απο κεραυνό ή και μέσα στο καμίνι ενός κεραμίστα), κάποιες πέτρες απο την υψηλή θερμοκρασία έλυωσαν και άρχισαν να ρέουν σε φυσικές κοιλότητες.
Κάποιος ή κάποιοι παρατήρησαν το φαινόμενο, προβληματίστηκαν και προσπάθησαν να το επαναλάβουν. Βρήκαν πέτρες σαν και αυτές που έλυωναν, τις έριξαν μέσα σε δυνατή φωτιά και όταν αυτές άρχισαν να λυώνουν και να ρέουν, είδαν πως το υλικό εξέπεμπε και μιά έντονη λάμψη.
  Κάτι άλλο που σίγουρα παρατήρησαν είναι ότι όταν η φωτιά έσβηνε το ρευστό υλικό ξαναγινόταν στερεό, παίρνοντας το σχήμα της κοιλότητας στην οποία βρισκόταν.
  Κάπως έτσι πιθανόν ανακαλύφθηκαν τα μέταλλα.Επειδή τις περισσότερες φορές ευρίσκοντο μαζί με άλλα υλικά -μετ άλλων-οι αρχαίοι Έλληνες τα ονόμασαν Μέταλλα.
  Στο ελλαδικό χώρο τα πρώτα πιό διαδεδομένα μέταλλα ,ήταν ο χαλκός με τα κράμματά του και ο άργυροςΥπάρχουν και ευρήματα σε χρυσό αλλά λίγα στην περίοδο αυτή.

Το ταξείδι στον πραγματικό χρόνο συνεχίζεται

                   
                                             Βραχιόλια απο σφυρηλατημένο αλουμίνιο πάνω
                                                              σε διαμορφωτικό αμόνι

4.Ματιές στον πραγματικό χρόνο

   Τα χρόνια περνούσαν, οι γνώσεις ταξίδευαν, οι κοινωνίες άλλαζαν, οι τεχνολογίες και τα υλικά εξελίσσονταν.

    Οι διαδρομές όμως ρίχνουν ματιές και στον πραγματικό χρόνο. Η σπουδή κάποιων έργων του Χατζηκυριάκου -Γκίκα και του Νίκου Εγγονόπουλου μου έδωσε ιδέες για να σχεδιάσω και να δημιουργήσω κοσμήματα και αντικείμενα για το Μουσείο Μπενάκη
 

 .                                        Βραχιόλια από σφυρήλατα ελάσματα αλουμινίου
                                          με χάλκινες καβίλιες.                        

                                             Μπώλ απο σφυρήλατα ελάσματα αλουμινίου
                                              συναρμολογημένα με χάλκινες καβίλιες.

3.Χύτευση σε ανοικτή μήτρα

  H χύτευση του μετάλλου σε ανοικτή μήτρα (μάλλον κεραμεική), ήταν μία απο τις πολλές ανακαλύψεις αυτής της περιόδου.¨Εδινε τη δυνατότητα στο μεταλλουργό να παράγει περισσότερα από ένα κομάτια στο ίδιο σχήμα και μέγεθος.

  Μπορούσε λοιπόν να κατασκευάσει περισσότερα εργαλεία και όπλα και έτσι να βελτιώσει το επίπεδο της καθημερινής του ζωής. Πιστεύω ότι τα πρώτα εργαλεία που χύτευσε ήταν εργαλεία κοπής (καλέμια και πελέκεις) γιατί του ήταν πιο εύκολο να σκαλήσει στον πηλό μια εσοχή που να μοιάζει με λίθινη λεπίδα. Μέσα στην εσοχή έχυνε το λυωμένο μέταλο και μετά το σφυρηλατούσε στο αμόνι για να του δώσει την τελική του μορφή και ταυτόχρονα ενισχύοντας την αντοχή του εργαλείου στις ακμές.

     

                                                Χάλκινη σμίλη, Νεολιθική Ελλάδα, εκδ.ΕΤΕ